‘गांव-कुसा’ बाहेरून आत येताना’…

‘गांव-कुसा’ बाहेरून आत येताना’

(या कवितेच्या माध्यमातून, चळवळीतला एक मध्यम-वयीन कार्यकर्ता; सभोवतालच्या परिस्थिती कड़े पहात, समाज आणि आपल्या अनुयायांच्या पुढे काही निवेदन करतो आहे. अजुन काही वर्षे त्याला इथल्या समाजाची साथ हवी आहे, म्हणून त्यांना विनंती करतो आहे. त्याच्या संघर्ष-भरल्या आयुष्याकड़े तो मागे वळून पहातो आहे.)

गावकुसाबाहेरचं जगणं संपलं त्याला काहीं वर्षे झाली;
तरीही; अजूनही…मी उभा आहे;
तुमच्या पापण्यांच्या गावकुसा बाहेर.
या नजरेतलंही गावकुसं मला संपवायचं आहे.
त्यासाठी मला माझ्याच अस्तित्वाची आण आहे.

लोक मोठे होतात,
कुणाच्या तरी दीर्घ सावलीत,
मी मात्र लहानपणीच मोठे झालो;
माझ्या परिस्थितीच्या –हस्व ओझ्याखाली.

आयुष्याच्या ऊर्जेसाठी;
जळून गेलं माझं आख्खं बालपण;
उच्च-निचतेच्या, भेदभावाच्या,
अन ‘त्या’ चार दगडाच्या चुलीत.

जेंव्हा बागेतल्या फुलझाडासारखं मलाही फुलायचं होतं,
तेंव्हा जंगलातल्या झाडासारखं वणव्यात जळत आलो मी..
ओलांडावे लागले अव्यक्त यातनांचे महासागर; समुद्रपक्षाचे पंख लावून;
किमान पुढच्या पिढीला तरी स्वाभिमानाचा पैलतीर दिसावा म्हणून…

कुठल्या तरी पिढीत डोक्यावर;
जे ना कधी उभं राहिलं छप्पर,
‘ते’ही पहिल्यांदाच उभं करायचं होतं.
ना कुठल्या पिढीनं गिरवलं;
पाटीवर कधी एकही अक्षर
‘ते’ही पहिल्यांदा मलाच गिरवायचं होतं.

एकदाच मिळालेल्या आयुष्यात
नसताना कसलीच साथ; अन कसलाच वारसा
नेहरु-अंबानी-अमिताभच काय?
मला विद्रोही तुकारामही व्हायचं होतं.

माझा लढा आहे पिढ्यांपिढ्यांचा,
कितीतरी जणांसाठी अजूनही
अन्न; वस्त्र अन निवाऱ्याचा
पिढ्यां-पिढ्यां कुपोषित राहिल्या,
तरीही एका ‘ज्ञानसाधका’चा.

एकाच पिढीत सगळे प्रश्न,
मी सोडवू तरी कसे?
अश्वथाम्याची जखम घेवुन,
सांगा मला; मी जावू तरी कुठे?

माझ्यातल्या क्षमतेला, अज्ञानाला,
काहीच गाठीशी नसल्या संचिताला;
इथे कितीदातरी हिणवलं, नाकारलं, अव्हेंरलं.
नजरेत जवळीकीचं प्रेम कुठलं?
‘भाग्य’ नेहमीच ‘भोग’ होवून आलं.

आभाळ फाटलं म्हणायला,
आभाळ आधी एक असावं लागेल;
हे मला माहीत आहे.
चिंध्यानीच भरलेलं आयुष्य माझं,
नेमकं फाटलयं तरी कुठे कुठे?
तेही मलाच शोधावं लागेल.

दुरवर कुठेतरी कोसळणारया विजेच्या उजेडात;
भयाण काळोख्या रात्री; एखाद्या निबीड अरण्यात;
अहो शोधावी कुणी वाट,
अगदी तसाच दिवसाच्या लख्ख उजेडात;
आयुष्यभर चाचपडत आलोय इथे.

आयुष्याच्या संध्याकाळी आता; म्हणताच कुणी ‘उजेड’
उघडण्यापुर्वीच; डोळे दिपून जातात इथे’.
आता अंधाराचीच झाली आहे; इतकी सवय
की ‘उजेडा’च्या नुसत्या चर्चेंचीही; उरात खोल जखम होते.

दूर तिकडे ‘देहुच्या डोहात’; भुकेजल्या कितीतरी पोटात
आकाशातल्या वीजे सारखी; अजूनही उठते आहे कळ.
त्या तुकारामालाच विचारा ‘मलमपट्टी’ने सहजच;
विरून जातात का हो पाठीवर उठलेले;
‘अव्यक्त जखमांचे वळ’?

‘उजेडा’तल्या पाच-पन्नास वर्षानी,
संपतो का असा शतकां-शतकांचा अंधार?
जेंव्हा इथे प्रत्येकाच्याच पायात आहे;
एक ‘असमान भूतकाळ’…
जेंव्हा इथे प्रत्येकाच्याच पायात आहे;
एक ‘असमान भूतकाळ’.

(फुलब्राईट स्कॉलरशिप विजेते, माझे मित्र ‘प्रा. डॉ. बळीराम तथा बी. एन. गायकवाड’, मुंबई यांना स्नेहपूर्वक अर्पण)

प्राध्यापक (डॉ) विवेक रणखांबे, पुणे
Website: vivekrankhambe.com, 9850558404
दि. ११ मे, २०२१